Խուլիո Կորտասար | Դեղին ծաղիկը

Սա կարող է կատակ թվալ, բայց մենք անմահ ենք: Ես այս մտքին հանգեցի հակառակ կողմից, մեկ էլ այն պատճառով, որ ճանաչում է մի մահկանացուի: Հենց նա էլ հաղորդել է ինձ իր պատմությունը: Կամբրոնի փողոցի բիստրոյում` այնքան հարբած, որ ամբողջ ճշմարտությունն ասելը նրա համար ոչինչ չարժեր, թեև բիստրոյի տերը և բարի վաղեմի հաճախորդները կսկսեին այնպես փռթկալ, որ գինին կհոսեր նրանց աչքերից: Իմ դեմքը, գուցե ինչ-որ հետաքրքրություն էր արտահայտում, և նա այդ նկատեց և այնքան հիմնավոր ու պինդ կպավ ինձ, որ մենք մեզ թույլ տվեցինք անկյունում առանձին սեղանիկ զբաղեցնելու ճոխությունը, որտեղ կարելի էր հանգիստ խմել ու զրուցել: Ինքն, ըստ իր ասածի, քաղաքապետարանային թոշակառու էր, իսկ կինը ժամանակավորապես մեկնել էր ծնողների մոտ, այսպես թե այնպես, նա արձանագրում էր այն փաստը, որ կինը լքել էր իրեն: Սա դեռ բոլորովին չծերացած մարդ էր, սմքած դեմքով և պալարախտավորի աչքերով, նա տգետի տպավորություն չէր թողնում: Խմում էր, որ անջատվի, և այդ ազդարարեց կարմիր գինու հինգերորդ բաժակը բարձրացնելիս: Փարիզի կնիքը (նրան բնորոշ հոտը) չէր դիպել իմ զրուցակցին: Իսկ այդ հոտը գոյություն ունի, թերևս միայն մեզ` օտարերկրացիներիս համար: Եղունգները խնամված էին, և մազերը թեփոտ չէին:

Մի անգամ, իր զրույցը սկսեց թոշակառուն, 95 ավտոբուսում տեսել էր մոտ 13 տարեկան մի մանչուկի: Ժամանակ առ ժամանակ նայելով մանչուկին, հանկարծ պարզեց, որ դեռահասը շատ նման է իրեն: Նա հուշերի մեջ այդ տարիքում այդպիսին էր պատկերանում ինքն իրեն: Քիչ-քիչ նա հարկադրված էր խոստովանել, որ իրենք իրար նման են ամեն ինչով` դեմքով, ձեռքերով, ճակատին ընկնող մազերով, լայնորեն տեղակայված աչքերով և դեռ ավելին` վախվորածությամբ կոմիքսներով հանդես ընթերցելու ձևով, ասես թաքնվելով կամ ուրիշներից անջրպետվելով, մազերը ետ գցելու շարժմունքով, շարժումների անճարակությամբ: Մանչուկն այնքան նման էր իրեն, որ նույնիսկ իր ծիծաղն էր գալիս։ Բայց երբ դեռահասը դուրս եկավ Ռեն փողոցը, իմ զրուցակիցը նույնպես դուրս էր եկել և այդպիսով անհարմար կացության մեջ էր դրել իր բարեկամին, ով իրեն էր սպասում Մոնպառնասում: Ձգտելով խոսելու առիթ գտնել՝ նա դեռահասին հարցրել էր, թե որտեղ է գտնվում այսինչ փողոցը, և արդեն առանց զարմանալու, լսել միևնույն ձայնը, որն ինքն ունեցել էր մանուկ հասակում: Դեռահասը գնում էր հենց նույն փողոցը, և նրանք լռությամբ կաշկանդված, միասին անցել էին մի քանի թաղամաս:

Հենց այդ ժամանակ նրան համակել էր ինչ-որ բան` հայտնության նման մի բան, ամեն ինչ անբացատրելի էր, բայց գոյություն ուներ և բացատրության կարիք չկար, և անորոշ ու անհեթեթ էր դառնում, ինչպես հիմա, բացատրություն գտնելու ապարդյուն ձգտումը:

Ի վերջո, ինքնաբերաբար այնպես ստացվեց, որ նա սկսեց լինել մանչուկի տանը և օգտագործելով բոյսքաուտների նախկին հրահանգչի իր փորձը՝ կարողացավ քանդել պատերը և ճանապարհ հարթել դեպի ամրոցների ամրոցը` ֆրանսիական տունը: Այստեղ նա տեսավ իրեն հարգող չքավորություն, ծերացած մայր, կենսաթոշակային տարիքի քեռի և 2 կատու: Այնուհետեւ իմ զրուցակցից ավելորդ ջանք չէր պահանջվում եղբայրներից մեկին հորդորելու, որ թույլ տան Լյուկի մոտ գնալու 14-ամյա որդուն: Մանչուկները բարեկամներ դարձան: Նա սկսեց Լյուկի տանը լինել ամեն շաբաթ: Մայրը հյուրասիրում էր կիսաեփ սուրճ, խոսում էին պատերազմի, զավթման, ինչպես նաև՝ Լյուկի մասին: Ինչ-որ բան, որ սկսվեց հայտնության նման, ձեւավորվեց որպես երկրաչափական խիստ կառուցվածք` ձեռք բերելով այն երևույթի համոզչականությունը, որը մարդկանց հաճո էր կոչել «ճակատագիր» բառով: Նույնիսկ հնարավոր էր թվում դա առօրյա բառերով ձևակերպելը. Լյուկը մի անգամ ծնված նա էր, մահ գոյություն չունի, մենք ամենքս անմահ ենք:

– Բոլորն անմահ են, ծերուկ: Ուշք դարձրեք, ոչ ոք չկարողացավ դա ապացուցել, և դա ինձ բաժին է ընկնում 95 ավտոբուսում: Լյուկը պետք է ծնվեր իմ մահից հետո, դրա փոխարեն… եթե, անշուշտ, հաշվի չառնենք անհավատալի պատահականությունը, որ ես նրան բախվեցի ավտոբուսում: Ես ձեզ կարծեմ արդեն ասել եմ, դա լիակատար վստահության նման, ներհայեցողական մի բան էր: Կասկած չի կարող լինել և վերջ: Բայց, հետո կասկածներ ծագեցին, քանի որ համանման դեպքերում դու քեզ խելագար ես համարում, կամ էլ տրանկվիլիզատորներ ես ընդունում: Կասկածանքներից հետո ի հայտ են գալիս ապացույցներ, որոնք կարող են իրար ետևից վերացնել այդ տարակուսանքները և ապացուցել, որ դու չես սխալվում, և կասկածանքների պատճառ չկա: Իսկ գիտե՞ք, թե ամենից շատ ինչն է այդ ցանցառների ծիծաղը հարուցում, երբ իմ գլխում նրանց այդ մասին պատմելու միտք է ծագում: Լյուկը ոչ միայն ես էի երկրորդ անգամ ծնված, այլև կդառնա նույնքան խեղճուկրակ, որքան ես եմ, ով ձեզ այս ամենը պատմում է: Բավ էր միայն նայելը, թե նա ինչպես է խաղում, ինչպես է միշտ անհաջող ընկնում` հոդախախտելով ոտքը կամ ամրակը, թե ինչպես են դեմքին ամենայն մանրամասնությամբ արտացոլվում նրա բոլոր զգացմունքները, կամ ինչպես է երեսը շառագունում իրեն ուղղված ամեն մի հարցից: Իսկ մորը… նրան դուր է գալիս խոսելը, նա այնքան է սիրում շաղակրատել ամեն թեմայի շուրջ, ամենաաներևակայելի մտերմիկ մանրամասներով, անվայելուչ ճղճիմ պատմություններով, 8-ամյա երեխայի նկարների, հիվանդությունների մասին, թեև մանչուկն ամոթից մեռնում էր… Բարեկանոն տիկինը, անշուշտ, ոչ մի բան չէր կասկածում, պարզ բան է, իսկ մանչուկի քեռին ինձ հետ շաղակրատում էր, այնտեղ ինձ յուրային էին համարում, նույնիսկ, այնպես է եղել, որ մի անգամ պարտքով գումար եմ տվել նրան, որպեսզի մի կերպ ձգեն մինչև ամսվա վերջ: Ինձնից բացարձակապես ոչ մի ջանք չէր պահանջում Լյուկի անցյալի մասին տեղեկանալը, բավական էր զրույցի մեջ ընդգրկել համապատասխան հարցեր, երբ խոսվում էր քեռու հոդացավի, դռնապանուհու խարդավանքների, քաղաքականության, ծերունիներին ամենից շատ հետաքրքրող թեմաների մասին: Այսպես թագավորին շախ հայտարարելու և մսի գներից դատողությունների ընթացքում ես իմանում էի Լյուկի մանկությունը, և փաստերն իմ ենթադրության անհերքելի ապացույցն էին դառնում: Սակայն փորձեք հասկանալ ինձ, եկեք պատվիրենք ևս մեկ բաժակ: Լյուկը ես եմ, ինչպիսին եղել եմ մանուկ հասակում, բայց չկարծեք, թե նա պարզապես պատճեն է: Ավելի շուտ` համանման տիպար, հասկանում եք, այսինքն` 7 տարեկանում ես հոդախախտել եմ դաստակս, Լյուկը՝ անրակը, 9-ը տարեկանում համապատասխանաբար հիվանդացել ենք կարմրուկով ու քութեշով, ճիշտն ասած, ծերուկ, այնտեղ արդեն մեջ է ընկնում ժամանակը, քութեշով ես հիվանդ եմ եղել 15 օր, իսկ Լյուկին բուժել են 4 օրում, առաջադիմություն բժշկության ասպարեզում և նմանատիպ բաներ: Ամեն ինչ համանման է, ուստի ես կբերեմ այս անցքն ապացուցող ևս մեկ օրինակ, կարող է այնպես պատահել, որ անկյունում առևտուր անող հացավաճառը Նապոլեոնի ռեինկարնացիան է, իսկ նա դա չգիտի, որովհետև կարգն անխախտ է մնացել, քանի որ նա երբեք չի կարող հանդիպել ճշմարտությանն ավտոբուսում, բայց եթե, այս կամ այն կերպ, նա հասու լինի այդ ճշմարտությանը, ապա կհասկանա, որ կրկնել ու կրկնում է Նապոլեոնին, որ ծառայից Մոնպառնասի հացի խանութի տեր դառնալու վերափոխումը նույն բանն է, ինչ Կորսիկայից փախչելը և Ֆրանսիայում գահակալելը, իսկ հիմնավորապես փորփրելով իր կյանքի պատմությունը, նա կգտներ կյանքի հանկարծական փոփոխությունները, որոնք կհամապատասխանեին Եգիպտոսի արշավանքին, հյուպատոսությանը, Աուստերլիցին, և նույնիսկ կկռահեր, որ իր հացի խանութին մի քանի տարի հետո ինչ-որ բան կպատահի, և, որ ինքն իր օրերը կավարտի Սուրբ Հեղինե կղզում, որը, թերևս, կկերպարանափոխվի վեցերորդ հարկի որևէ փոքրիկ սենյակի, և ինքը կլինի նույնպիսի պարտություն կրած մի մարդ, շրջանակված մենության ջրերով, և ինքը կպարծենա իր հացի խանութով, որն իր համար արծվային թռիչք էր: Դուք դա հասկանո՞ւմ եք:

Ես հասկանում էի, բայց կարծում էի, որ մանուկ հասակում մենք բոլորս էլ ունեցել ենք տիպական և ժամկետներով ամրակայված հիվանդություններ և ֆուտբոլ խաղալիս մենք անպայման որեևէ կոտրվածք ստանում էինք:

– Հասկացա և համաձայն եմ, սակայն ես ձեզ պատմեցի սոսկ արտաքին զուգադիպություններ: Օրինակ, Լյուկի նմանությունն ինձ կարծես նշանակություն չուներ, թեև, ընդհակառակը, այն կարևոր է ավտոբուսում կատարված հայտնության համար: Սակայն հիրավի, կարևոր է դառնում ժամանակային հաջորդականությունը, և դա դժվար է ենթարկվում բացատրության, քանի որ շոշափում է բնավորությունը, անորոշ հիշողությունները և մանուկ հասակում տեղի ունեցած դեպքերը: Այն ժամանակ, այսինքն՝ երբ ես նույն տարիքին էի, ես ապրեցի շատ դառը ժամանակաշրջան, ամեն ինչ սկսվեց անվերջանալի հիվանդությունից, այնուհետեւ, լիովին առողջանալով, գնացի մտերիմ ընկերներիս հետ ֆուտբոլ խաղալու և ձեռքս կոտրեցի, բայց հազիվ էի ապաքինվել, երբ սիրահարվեցի համադասարանցուս քրոջը և տառապում էի, ինչպես միայն կարող է տառապել այն մանչուկը, ով ունակ չէր նայելու իրեն ծանակող աղջկա աչքերին: Լյուկը նույնպես հիվանդացավ, հազիվ էր լավացել, երբ գնաց կրկես, որտեղ ամֆիթատրոնի աստիճաններով իջնելիս գայթեց և հոդախախտեց ոտքի կոճը, որոշ ժամանակ անց մայրը մի անգամ երեկոյան նրան բռնացրեց լուսամոտի մոտ արտասվելիս, ձեռքի մեջ նա տրորում էր ուրիշի կապուտակ թաշկինակը:

Ինչպես ոչ ոք, ով իր համար ընդդիմադրի դեր էր ստանձնել, ես ասացի, որ մանկական սիրահարվածությունը վնասվածքների ու կողացավերի լրացուցիչ ցավ է: Սակայն խոստովանեցի, որ ինքնաթիռի հետ պատահած դեպքը բոլորովին այլ բան է: Դա զսպանակավոր պտուտակով ինքնաթիռ էր, որն իմ զրուցակիցը մանչուկին էր ընծայել ծննդյան օրը:

– Երբ ես այն տվեցի, ապա մի անգամ ևս հիշեցրի մեխանիկական կոնստրուկտորի մասին, որն ինձ մայրս էր նվիրել 14-ամյակիս առթիվ, և թե ինձ հետ ինչ պատահեց հետո: Ահա թե ինչպես եղավ, ես այգում էի, թեև մոտենում էր ամառային ամպրոպը, և արդեն լսվում էին կայծակի որոտները, իսկ ես սկսեցի վերամբարձ կռունկ հավաքել փողոց ելնող դռնակի մոտ գտնվող տաղավարի սեղանին, իսկ երբ վերադարձա, կոնստրուկտորի տուփը չքացել էր, իսկ դռնակը փողոցի կողմից էր չքացել: Հուսահատությունից գոռալով՝ վազեցի փողոց, որն արդեն թափուր էր, և հենց այդ պահին կայծակը խփեց դիմացի տանը: Այդ ամենը կատարվեց ասես մի ակնթարթում, և դա իմ հիշողությունից դուրս լողաց, երբ ես ինքնաթիռն էի ընծայում Լյուկին, իսկ նա նրան նայում էր երջանկության հենց այնպիսի արտահայտությամբ, ինչպես ես էի մի ժամանակ նայում մեխանիկական կոնստրուկտորին: Մայրը հենց նոր էր ինձ համար մի գավաթ սուրճ բերել, և մենք սովորական խոսքեր էինք փոխանակում, երբ հանկարծ վայնասուն լսեցինք: Լյուկը վազեց դեպի լուսամուտը, ասես կամենալով դուրս նետվել այդտեղից: Կավճի պես ճերմակած դեմքով և արտասվալից աչքերով հազիվ կարողացավ ասել, որ ինքնաթիռը թռիչքի ժամանակ շեղվելով դուրս թռավ ուղղակի դեպի կիսաբաց լուսամուտը: «Այն ոչ մի տեղ չկա, այն ոչ մի տեղ չկա»,- կրկնում էր հեծկլտալով: Ներքևից ճիչեր լսվեցին, ներս վազեց քեռին և ասաց, որ դիմացի տանը հրդեհ բռնկվեց: Հիմա արդեն դուք հասկանում եք: Ի դեպ, ավելի լավ է, եկեք մի-մի բաժակ էլ խմենք:

Այնուհետեւ, քանի որ ես լռում էի, զրուցակիցս շարունակեց պատմել, և իր բոլոր մտորումները սկսեցին պտտվել բացառապես Լյուկի և նրա ճակատագրի շուրջ: Մայրը որդուն պատրաստում էր արվեստների եւ արհեստների դպրոցի համար, որպեսզի այնուհետև նա կարողանա շարունակել իր համեստ ճանապարհը կյանքում, ինչպես մայրն էր ասել, սակայն այդ ուղին արդեն տրորված էր, և հենց զրուցակիցս, ով խելացնորի անուն հանելուց և առհավետ Լյուկից բաժանված լինելու երկյուղից, կարող էր մորը և քեռուն ասել, որ ամեն ինչ զուր է, նրանք ինչ էլ որ անեն, արդյունքը նույնն է լինելու, ստորացում, խղճուկ հնամոլություն, գորշ տարիներ, ցեցի պես հոգին կրծող ձախորդություններ, դառը մենության մեջ բաժին ընկած ապաստարան թաղամասի բիստրոներից մեկում: Սակայն ամենավատը ոչ թե Լյուկի ճակատագիրն էր, այլ այն, որ Լյուկն իր հերթին կմահանա, իսկ մի այլ մարդ կկրկնի Լյուկի ճանապարհը եւ իր սեփական ուղին մինչև վերջ, որպեսզի մի այլ մարդ իր հերթին խրվի այդ ճահիճը: Լյուկի նկատմամբ իր հետաքրքրությունը գրեթե կորցրել էր: Գիշերները, անքնության ժամերին նա մտովի սլանում էր ավելի հեռու, արդեն դեպի մի ուրիշ Լյուկ, դեպի այլք, որոնք թերևս կկոչվեն Ռոբեր կամ Կլոդ, կամ Միշել` երևակելով անհունության մեջ խղճուկ ձախորդների իրենց տեսությունը, որոնք շարունակում են իրենց ուղին` նույնիսկ չիմանալով դա, համոզված լինելով, որ իրենք ազատ են, և ազատ է իրենց կամքը: Իմ զրուցակցի բաժակի հատակին թախիծ կար, և նրան ոչ մի բանով չէր կարելի օգնել:

– Ինձ ծանակում են, երբ ես նրանց ասում եմ, որ Լյուկը մի քանի ամիս անց մահացավ: Նրանք ամենքն էլ ցանցառներ են, և նրանք չեն կարող հասկանալ… Այո, այո, ինձ այդպիսի աչքերով մի նայեք: Նա մահացավ մի քանի ամիս անց, ամեն ինչ սկսվեց ցնցուղատապի պես մի բանից, այդ տարիքում ես էլ լյարդի բորբոքում էի ունեցել: Ինձ անմիջապես տարան հիվանդանոց, իսկ Լյուկի մայրը պահանջում էր բուժում տնային պայմաններում, ես նրան այցելում էի գրեթե ամեն օր, իսկ երբեմն էլ հետս գալիս էր իմ ազգականը, որպեսզի խաղա Լյուկի հետ: Այդ տանն այնպիսի չքավորություն էր տիրում, որ իմ ամեն մի այցն ասես մխիթարանք էր, ինչ էլ բերած լինեի, տառեխ կամ ծիրանի կարկանդակ: Այն բանից հետո, երբ ես պատմեցի մի դեղատան մասին, որտեղ ինձ հատուկ զեղչով դեղ էին տալիս, նրանք ընտելացան այն բանին, որ ես ստանձնել եմ դեղորայքի գնումը:

Ի վերջո ինձ հատկացրին մանչուկի համար հիվանդապահի դերը, իսկ հիմա ահա դուք կարող եք հասկանալ, թե ինչ է նշանակում այդպիսի տանը, ուր բժիշկներն այցելում են առանց առանձնակի հետաքրքրության, ոչ ոք ուշադրություն չի դարձնում, թե ախտանիշներն արդյո՞ք լիովին համապատասխանում են սկզբնական ախտորոշմանը: Ինչո՞ւ եք դուք այդպես նայում ինձ, ինչ-որ սխալ բա՞ն ասացի:

– Լավ, չփոխեք ձեր կարծիքը: Բայց ճշմարտությունն այն է, որ հուղարկավորությունից հետո այդ մի քանի շաբաթում ես առաջին անգամ երջանկության նման բան զգացի: Ես դեռևս ամեն մի պատեհ առիթով այցելում էի Լյուկի մորը, նրա համար ինչ-որ լրագրերի փաթեթ էի բերում, սակայն ոչ նա, ոչ էլ այդ տունն ինձ այլևս չէին հետաքրքրում, ինձ ասես համակել էր հրաշալի մի վստահություն, թե հենց ես եմ առաջին մահկանացուն և զգում եմ, թե ինչպես է իմ կյանքն օրեցօր նվազում, գավաթ առ գավաթ… մինչեւ վերջին կետը կրկնելով, արի իմացիր, թե որտեղ և երբ մահացած ինչ-որ անծանոթի ճակատագիրը: Բայց ես, երևի, իսկապես կմեռնեմ, առանց Լյուկի որևէ միջամտության այդ շրջապտույտին, որպեսզի անիմաստաբար կրկնեմ անիմաստ կյանքը: Ձգտեք հասու լինել այս ամբողջ խորությանը, ծերուկ, և նախանձեք ինձ այսպիսի երջանկության համար, քանի դեռ այն շարունակվում է:

Բայց երևի այն չշարունակվեց: Բիստրոն և էժանագին գինին դրա ապացույցն են, ինչպես և այդ տենդագին փայլով աչքերը, որոնք ջերմություն են ճառագում, որը բխում է ոչ մարմնից: Եվ, այդուհանդերձ, նա մի քանի ամիս շարունակ արդեն ապրում է ընտանեկան կործանումը, 50 տարեկանում իր անձնական տապալումը, իր անխուսափելի մահացումը անհողդողդ վստահությամբ: Մի անգամ երեկոյան Լյուքսեմբուրգյան զբոսայգով անցնելիս նա մի ծաղիկ տեսավ:

– Թմբի հենց ծայրին աճում էր ինչ-որ դեղին ծաղիկ: Ես կանգ առա ծխելու` մտովի տարվելով ինչ-որ բանով` նայեցի ծաղկին, այնպես զգացի, որ ծաղիկն էլ, ասես, ինձ էր նայում: Այդպիսի կապերը երբեմն… Դուք գիտեք, ամեն ոք կարող է դրանք զգալ, դա անվանում են գեղեցկություն: Այ, հենց այդ է, ծաղիկը գեղեցիկ էր, դա սքանչելի ծաղիկ էր: Իսկ ես դատապարտված եմ, ես կմեռնեմ մեկ անգամ և դմիշտ: Ծաղիկը սքանչելի էր, գալիքի մարդկանց համար միշտ կլինեն ծաղիկներ: Հանկարծ ես ընկալեցի անէությունը: Ես կմահանամ, իսկ Լյուկն արդեն մեռել է, այլևս ծաղիկ չի լինի այնպիսիների համար, ինչպիսին մենք ենք, ոչինչ չի լինի, բացարձակապես ոչինչ չի լինի, անէությունը ծաղկի հենց մշտնջենական բացակայությունն է, վառած լուցկին այրեց մատներս: Հրապարակում նետվեցի մի ավտոբուսի մեջ, որն ինչ-որ տեղ էր ընթանում, և սկսեցի նայել, անկանոն նայել ամեն ինչին, ինչ որ կար փողոցում, և այն ամենին, ինչ կար ավտոբուսում: Երբ հասանք վերջնականգառին, ես դուրս եկա և նստեցի մի այլ մերձքաղաքային ավտոբուս: Ողջ երեկո, մինչև գիշեր, ես ավտոբուսներ էի փոխում, և մտքերս պտտվում էին ծաղկի և Լյուկի շուրջ: Ուղևորների մեջ ես փնտրում էի Լյուկի նման որևէ մեկին, որպեսզի նայեմ նրան, իմանալով, որ այդ ես եմ, իսկ այնուհետև նրան թույլ տամ հեռանալ` չասելով ոչ մի խոսք, գրեթե պաշտպանելով նրան, որպեսզի նա կարողանա շարունակել իր անիմաստ կյանքը, իր հիմար, անհաջող կյանքը, որն ընթանում է դեպի մի ուրիշ հիմար ու անհաջող կյանք… Մի ուրիշ…

Բիստրոյում հաշիվը ես փակեցի:

Տես նաև Խուլիո Կորտասար Պատմվածքներ