Սյուզեն Զոնթագի հարցազրույցը Խորխե Լուիս Բորխեսի հետ

Զոնթագ. Կուզեի, որ Բորխեսը բացատրի, թե ինչ նշանակություն ունի իր համար այն ազդեցությունը, որը թողել է բազում գրողների վրա, թեև չգիտեմ` իրականում պատկերացնում է նա արդյոք այդ ազդեցության չափը: Չէ՞ որ Բորխեսն իր սեփական ստեղծագործությունների մասին միշտ շատ համեստ է արտահայտվում…

Բորխես. Բոլորովին էլ համեստություն չէ, ես պարզապես սթափ եմ դատում: Ինձ զարմացնում է իմ հռչակը: Երբևէ դրա մասին չեմ մտածել: Ինձ հանկարծ նկատեցին, և ես դադարեցի լինել այն անտեսանելի մարդը, որ էի մինչ այդ: Հիմա ես հարմարվում եմ հռչակին, այն ինձնից մեծ ջանքեր է խլում: Ինձ շատ է զարմացնում համընդհանուր ուշադրությունը, երբեմն ինձ թվում է` ես անձնավորում եմ ոչնչի մի տարատեսակը այն սնահավատության, որն այժմ բավականին շատ է տարածված: Եվ ամեն պահ կարող է պարզվել, որ ես ինքնակոչիկ եմ: Բայց ինչ էլ որ լինի, եթե ես ինքնակոչիկ եմ, ապա՝ ակամա:

Զոնթագ. Դուք հաճախ եք հիացմունքով խոսում ուրիշ գրողների մասին, հատկապես անցյալի գրողների մասին:

Բորխես. Եվ հատկապես ամերիկյան անցյալի, որին ես այնքան պարտական եմ: Երբ ես մտածում եմ Նոր Անգլիայի մասին և հիշում այն հրաշալի մարդկանց, որ տվել է Նոր Անգլիան աշխարհին (աստղագետները, հավանաբար, ինչ-որ կերպ դա կբացատրեն)` Էմերսոն, Մելվիլ, Թորո, Հենրի Ջեյմս, Էմիլի Դիքինսոն և շատ ուրիշներ… եթե չլինեին նրանք, չէինք լինի նաև մենք. ինչ-որ իմաստով մենք Նոր Անգլիայի այդ համաստեղության արտացոլանքն ենք:

Զոնթագ: Բայց սկզբում Դուք ավելի շատ հետաքրքրված էիք անգլիական գրականությամբ:

Բորխես. Այո: Առաջին վեպն իմ կյանքում Մարկ Տվենի Հեքլբերի Ֆինն էր, հետո ես կարդացի Պրեսքոտի Մեքսիկայի ու Պերուի գրավումը ու մինչ այժմ շնորհակալ եմ նրանց: Ինձ թվում է` գրողների վրա ազդեցություն է թողնում մարդկության ամբողջ անցյալը և ոչ թե մեկ երկրի մշակույթ կամ մեկ լեզու, ազդում են անգամ այն հեղինակները, որոնց նա չի կարդացել, և որոնք, այդուհանդերձ, լեզվի միջոցով գալիս են դեպի նա. լեզուն գեղագիտական փաստ և հազարավոր մարդկանց ստեղծագործություն է:

Զոնթագ. Անգլոամերիկյանից բացի ուրիշ ո՞ր գրականությունն է Ձեզ հետաքրքրում:

Բորխես. Դե, առաջին հերթին սկանդինավյան. սագաները, իսլանդական հին պատմությունները… Գիտեք, ամբողջ գրականությունն է հիասքանչ: Շատ տխուր կլինի պատկերացնել աշխարհը ասենք` առանց Վեռլենի, առանց Հյուգոյի, այլ կերպ ասած` ինչու քեզ զրկել ինչ-որ բանից: Ինչու դառնալ գրադարանային ասկետ: Գրադարանները տալիս են մեզ մշտական երջանկություն, հասանելի երջանկություն: Եթե ես լինեի Ռոբինզոն Կռուզոն, ինձ հետ կղզի կտանեի Բերտրան Ռասելի Արևմտյան փիլիսոփայության պատմությունը, հավանաբար այն ինձ կբավականացներ: Չնայած շատ ավելի լավ կլիներ, եթե ինձ թույլ տային վերցնել որևէ հանրագիտարան. ինձ նման հետաքրքրասեր մարդու համար ընթերցանության լավագույն նյութը հանրագիտարանն է: Թեկուզ հնագույնը` Պլինիան, կամ նորերից` Բրիտանականը կամ Եվրոպականը, բոլորն էլ արժեքավոր են ու թանկ:

Զոնթագ. Գրական ո՞ր ժանրով կուզեիք հիմա զբաղվել:

Բորխես. Այն մեկի, որի վրա հենց հիմա աշխատում եմ: Ես գրում եմ կարճ բանաստեղծություններ ու պատմվածքներ: Ոչ միայն այն պատճառով, որ դրանք ինձ դուր են գալիս, այլ նաև որովհետև ես հոգեպես կարիք ունեմ նվիրաբերվելու հենց դրանց, այլապես դրանք ինձ անխղճորեն կհետապնդեն: Եվ միայն աշխատանքը վերջացնելուց հետո ես կարող եմ ինձ թույլ տալ անցնել ուրիշ որևէ բանի: Շուտով կհրապարակեմ մի գիրք, վերնագրված է Երաշխիք, կներառի 30-40 կարճ գործ: Չգիտեմ` լավը կլինեն, թե ոչ, արդյոք չեն թվա հավակնոտ…

Զոնթագ. Փոքր չափերը Ձեզ միշտ ավելի են գրավել…

Բորխես. Էդգար Պոն մի անգամ ասել է, որ բնության մեջ երկար ստեղծագործություն ընդհանրապես գոյություն չունի:

Զոնթագ. Բայց կարծեմ, գոյություն ունի երկար պատմության պես մի բան, որ մենք կոչում ենք վեպ:

Բորխես. Որպես կանոն, այդ ժանրի հետ մրցամարտում ես միշտ տանուլ եմ տվել… Բացառություն են Դոն Կիխոտը, Կոնրադն ու Դիքենսը: Առհասարակ նույնիսկ ամենանշանավորները, ինչպես օրինակ` Թեքերեյի կամ Ֆլոբերի վեպերը, տանել չէի կարողանում: Իհարկե, ափսոս…

Զոնթագ. Մեր Ժամանակի ամենահետաքրքիր երևույթներից մեկն էլ ճապոնական գրականության հանդեպ համընդհանուր հետաքրքրությունն է:

Բորխես. Այո, ես ինքս էլ հիմա ճապոներեն եմ փորձում սովորել. շատ բարդ է… Արևմտյան լեզուները հեռու են այդ լեզվից ճիշտ այնքան, որքան իսպաներենը գուարանիից: Ճապոներենը շատ հարուստ է նրբերանգներով, հենց այդ պատճառով էլ կարող ես միևնույն հոկկուի մի քանի թարգմանություններ կարդալ, որոնք միևնույն ժամանակ կլինեն շատ տարբեր և շատ ճիշտ: Իսկ պատճառը մեկն է. բնօրինակը իմաստուն կերպով միանշանակ չէ (ինչպես Հենրի Ջեյմսի արձակը):

Սոնթագ. Կարծում եմ` ճապոնական գրականության մեջ ամենահետաքրքիրը մանրանկարի հանդեպ ձգտումն է:

Բորխես. Եվ ակնթարթի արժևորումը. հոկկուներում դա միանգամից աչքի է ընկնում: Կարծես միայն մի նպատակ ունեն` կանգնեցնել ակնթարթը: Նաև ուշադրություն եմ դարձրել մետաֆորի բացակայությանը: Տպավորություն է ստեղծվում, որ ճապոնացիների համար ամեն երևույթ, առարկա եզակի է. ոչ ոքի ու ոչ մի բան չի կարելի համեմատության մեջ դնել: Եվ ահա, խնդրեմ, հակադրությունը:

Զոնթագ. Ուզում եք ասել, որ մետաֆորի ֆունկցիան ակնթարթը երկարացնելն է:

Բորխես. Անշուշտ: Եվ դա էլ, կարծում եմ, հակադարձում է հենց ճապոնական գրականության մեջ ակնթարթը կանգնեցնելու ձգտմանը:

Զոնթագ. Գրողների մեծ մասը մշտապես դժգոհում են, որ մեծ դժվարությամբ են գրում:

Բորխես. Ես կասեի հակառակը` անտանելի կլիներ չգրելը, իմ դեպքում` նույնիսկ անհնարին:

Զոնթագ. Անկասկած: Բորխեսը բացառություն է: Հաճախ մտածում եմ` գրող լինելը եզակի և շատ տարօրինակ կոչում է: Գրեթե բոլոր գրողները, որոնց ես ինչ-որ չափով գիտեմ (ներառյալ նաև ինձ), դեռ վաղ տարիքից գիտեին` ինչ են ուզում դառնալ:

Բորխես. Համենայն դեպս Քոնրադն ու Դե Քուինսին գիտեին, ես էլ միշտ գիտեի (համեմատության կարգով չեմ ասում), որ իմ ճակատագիրը գրականությունն է: Ես գիտեի, որ կապված կլինեմ գրականությանը. կամ որպես գրող, կամ որպես ընթերցող:

Զոնթագ. Իսկ երբևէ մտածե՞լ եք հրատարակելիք գրքերի մասին:

Բորխես. Երբեք չեմ մտածել: Մտածել եմ ընթերցելու վայելքի և գրելու վայելքի մասին, բայց հրատարակելու… ոչ, երբեք:

Զոնթագ: Իսկ մտածո՞ւմ եք, որ կարող էիք դառնալ ասենք` Էմիլի Դիքինսոնի պես մեկը, ով կյանքի ընթացքում ոչ մի բան չհրատարակեց:

Բորխես. Այո, բայց անխոհեմ քայլն արդեն արված էր: Մի անգամ Ալֆոնսո Ռեյեսին հարցրի` ինչո՞ւ ենք տպագրվում, ասաց` մենք տպագրում ենք մեր ստեղծագործությունները, որ մեր ամբողջ կյանքը անվերջ չվատնենք սևագրերի վրա: Կարծում եմ` շատ ճիշտ ասաց: Ամեն անգամ, երբ լույս է տեսնում իմ գիրքը, ես չեմ փորձում իմանալ` ինչ է նրա հետ պատահում, բացարձակապես ոչինչ չեմ կարդում այն ամենից, ինչ նրա մասին գրվում է, չեմ իմանում պահանջարկ ունի, թե ոչ: Ես փորձում եմ ուղղակի երազել մի ուրիշ բանի մասին և նոր գիրք գրել, լրիվ ուրիշ գիրք: Բայց, որպես կանոն, ամեն հաջորդ գիրք նախորդին շատ նման է ստացվում:

Զոնթագ. Մի անգամ Վալերիին հարցրին, թե ինչպես է իմանում, որ ստեղծագործությունն ավարտված է, և նա պատասխանեց` երբ գալիս է հրատարակիչն ու այն տանում:

Բորխես. Ինձ միշտ զարմացնում է, երբ խոսում են վերջնական խմբագրման մասին: Միթե կարելի է ակնկալել, որ հեղինակը երբևէ անտեղի չի համարի մի ինչ-որ կետ կամ մակդիր: Պարզապես անհեթեթություն է:

Զոնթագ. Ես նույնպես զգում եմ, որ կուզեի նորից գրել այն, ինչ արդեն գրել եմ:

Բորխես. Իսկ ես կուզեի ոչնչացնել այն ամենը, ինչ գրել եմ: Ավելի շուտ, ես հաճույքով կփրկեի միայն մի գիրք` Ավազի գիրքը, գուցե նաև Գաղտնագիրը: Մնացածը կարող է մոռացվել և պետք է մոռացվի:

Զոնթագ. Ի՞նչ է մտածում Բորխեսը պոեզիայի ու արձակի տարբերության մասին:

Բորխես. Մտածում եմ, որ հիմնական տարբերությունը գալիս է ընթերցողից, ոչ թե տեքստից: Արձակի էջերից ընթերցողն ակնկալում է նորություն, տեղեկություն, դատողություն. մինչդեռ բանաստեղծություն կարդացողն իր հերթին գիտի, որ այն ազդեցություն է թողնելու իր զգացմունքների վրա: Բուն տեքստի մեջ ոչ մի տարբերություն չկա, տաևբերությունները ընթեցողի մեջ են, կան ընթերցողական տարբեր կարգավորումներ: Կարծում եմ` դասականը հատուկ գրված որևէ գիրք չէ, այլ գիրք է, որն ընթերցված է հատուկ կերպով:

Զոնթագ. Այսինքն` Դուք իրոք հավատում եք, որ լինում են ընթերցողների տարբեր տեսակներ:

Բորխես. Աշխարհում որքան ընթերցող, այնքան՝ ընթերցողի տեսակ: Ճիշտ այդպես ես հավատում եմ, որ պոեզիայի կամ արձակի ամեն էջ անկրկնելի է:

Զոնթագ. Այդ դեպքում եկեք աջակցենք ընթերցող հանրության մեծացմանը:

Բորխես. Մանավանդ, որ այդ կարգի մարդկանց սպառնում է անհետացումը: Հիմա գրողները շատ են, ընթերցող չկա: Եկեք ընթերցողների աղանդ ստեղծենք կամ ընթերցողների գաղտնի ընկերություն…

Թարգմանությունը ռուսերենից՝ Վալերի Սարգսյանի

Տես նաև Աստծո գրերը և Աստերիոնի տունը