Գյոթե | Ֆաուստ | համառոտ

Ողբերգությունը բացվում է ներածական երեք տեքստերով: Առաջինը քնարական ձոն է ընկերներին, որոնց հետ հեղինակը մտերիմ էր, երբ դեռ նոր պիտի սկսեր աշխատել «Ֆաուստի» վրա: Երկրորդը թատերական դրվագն է, որտեղ թատրոնի տնօրենը, բանաստեղծը և կոմիկական դերասանը քննարկում են գեղարվեստական ստեղծագործության խնդիրները: Ինչպե՞ս միավորել ճշմարիտ պոեզիան և հաջողությունը: Տնօրենը եզրափակում է զրույցը՝ հորդորելով բանաստեղծին և դերասանին գործի անցնել և օգտվել իր թատրոնի ընձեռած հնարավորություններից. «Նեղ տնակում այս փայտաշեն / Ընդգրկեցեք աշխարհն արար, / Դեգերեցեք խոհեմաբար / Երկնից երկիր մինչև գեհեն:» Երկնքի, երկրի և դժոխքի այս տողում նախանշված պրոբլեմատիկան զարգանում է «Նախաբան երկնքում» դրվագում, որտեղ գործող անձինք են Աստված, սատանան և հրեշտակները: Հրեշտակները երգում են Տիրոջ փառքը և հանկարծ ընդհատում են իրենց երգը՝ տեսնելով մոտեցող Մեֆիստոֆելին: Աստծո և Տիրոջ զրույցի մեջ հիշատակվում է Ֆաուստի անունը: Աստված բերում է նրան որպես իր հավատարիմ ծառայի օրինակ: Աստված թույլ է տալիս Մեֆիստոֆելին ենթարկել Ֆաուստին ամենատարբեր գայթակղություններին, հասցնել նրան ցանկացած անդունդ՝ հավատալով, որ Ֆաուստն ի վերջո կգտնի ճշմարիտ ելքը: Որպես ժխտման ոգի Մեֆիստոֆելը, ընդունելով գրազը, խոստանում է փորձությունների ենթարկել Ֆաուստին, և բարու ու չարի հերթական պայքարը այսպիսով մեկնարկում է:

Նա, ում համար գրազ եկան Աստված և Մեֆիստոֆելը, գիշերով անքուն նստած է իր գոթական սենյակում: Այստեղ նա ճանաչել է ողջ երկրային իմաստությունը: Այնուհետև փորձել է մտնել գերբնականի ճանաչողության ոլորտ՝ դիմելով մոգությանը և ալքիմիային: «Ես թափանցեցի խորքն իմաստության, / Դարձա և´ բժիշկ, և´ իրավաբան, / Ավաղ, գիտության անվերջ հետամուտ՝ / Ե´վ աստվածաբան դարձա ես հմուտ: / Սակայն մնացի անգետը նախկին»,- այսպես է սկսվում նրա առաջին մենախոսությունը: Նա ծիծաղում է իր օգնական Վագների գովեստների վրա: Այդ պեդանտը պատրաստ է կրծել գիտության քարը՝ առանց մտածելու անկյունաքարային հարցերի մասին, որոնցով տարված է Ֆաուստը: Երբ Վագները հայտարարում է, որ մարդն այնքան է հասունացել, որ կարող է գտնել բոլոր առեղծվածների բանալիները, բորբոքված Ֆաուստը դադարում է զրույցը: Մնալով միայնակ գիտնականը ընկղմվում է իր մռայլ խոհերի մեջ: Այն բանի գիտակցումը, որ կյանքն անցավ զուր որոնումների մեջ, բերում է նրան ինքնասպանության որոշմանը: Պատրաստվում է թույն խմել: Սակայն սուրբ Զատիկը տոնող տաճարից եկող զանգի ղողանջը ստիպում է նրան ետ կանգնել որոշումից:

Առավոտյան Վագների հետ նրանք միանում են տոնական թափորին: Մարդիկ սիրում են ֆաուստին: Եվ նա, և իր հայրը անխոնջ բուժել են մարդկանց: Սակայն իր անձի հանդեպ ակնածանքը չի ուրախացնում հերոսին: Զբոսանքի ժամանակ նրան է միանում սև պուդելը, որին Ֆաուստը իր հետ բերում է տուն: Ցանկանալով դուրս գալ ճնշված վիճակից՝ սկսում է թարգմանել Հովհաննու Կտակարանը: Հունարեն Լոգոսը՝ Բանը, թարգմանում է Գործ. Ի սկբանե գործն է: Շունը շեղում է նրան: Վերջինս փոխակերպվում է Մեֆիստոֆելի, որը հայտնվում է շրջիկ ուսանողի տեսքով: Նա ներկայանում է այսպես. «մասնիկն եմ այն ուժի, որ հավիտյան, / Տենչում է չարիք, բայց բարիք է գործում միայն»:

Հյուրն ի տարբերություն Վագների արժանի զրուցակից է ֆաուստի համար: Գրգռելով Ֆաուստի հետաքրքրասիրությունը՝ Մեֆիստոֆելն անհետանում է: Հաջորդ անգամ նա գալիս է պճնված և առաջարկում է լավ ժամանց: Առաջարկում է շքեղ զգեստներ հագած միանալ իրեն և վայելել կյանքի լիությունը: Եթե Մեֆիստոֆելի առաջարկած վայելքներն այնքան գրավեն Ֆաուստի սիրտը, որ նա խնդրի ակնթարթին կանգ առնել, նա կդառնա սատանայի ծառան: Իսկ հիմա նրանք պիտի արյամբ ստորագրեն պայմանը և Մեֆիստոֆելի թիկնոցին նստած, օդով ճանապարհ ընկնեն: Այժմ Ֆաուստը գեղեցիկ, ցանկություններով լեցուն երիտասարդ է: Ճաշակելով վհուկի պատրաստած թուրմից՝ նա այլևս պատրաստ է տիրել կյանքի գաղտնիքներին և հասու դառնալ բարձրագույն երջանկությանը:

Մեֆիստոֆելի պատրաստած առաջին փորձությունը տասնհինգամյա Մարգարետեն է՝ Գրետխենը: Նոր է մոր հետ թաղել հորը: Եղբայրը ծառայում է բանակում, իսկ փոքր քույրը վերջերս մահացել է: Այս նաիվ հոգին պիտի գրավի Ֆաուստը: Հանդիպելով նրան փողոցում հերոսն իսկույն սիրահարվում է: Մեֆիստոֆելը դրդում է Ֆաուստին ավարտի հասցնել գործը և սա չի հակառակվում: Նրանք հանդիպում են այգում: Աղջկա սրտի մեջ նույնպես բույն է դնում զգացմունքը: Նա ինքն է քնեցնում մորը՝ ֆաուստի հետ ծածուկ հանդիպելու համար: Սերը նվիրում է կուրացնող երանություն, սակայն միաժամանակ դառնում է դժբախտությունների պատճառ: Մարգարետեի եղբայրը՝ Վալենտինը, նրա պատուհանի տակ հանդիպելով տարօրինակ զույգին՝ Ֆաուստին և Մեֆիստոֆելին, անմիջապես կռվի է բռնվում նրանց հետ: Մեֆիստոֆելի նշանին անսալով՝ Ֆաուստը սպանում է նրան: Մեռնող Վալենտինը պարսավում է անառակ քրոջը: Ֆաուստը փախչում է քաղաքից, և ուշ է իմանում Մարգարետեի հետ պատահած հետագա դժբախտությունների մասին: Սա ակամա թունավորում է սեփական մորը, որը քնաբեր թուրմ խմելով այլևս չի արթնանում: Ավելի ուշ ծնում է դուստր, որին ինքն է խեղդամահ անում՝ փորձելով խուսափել խայտառակությունից: Որպես անառակ ու մարդասպան նա բանտարկված է և սպասում է դատավճռի:

Սիրեցյալը հեռու է: Ֆաուստը շտապում է դեպի Բրոկեն լեռը, որտեղ Վալպուրգյան գիշերով պիտի տեղի ունենա վհուկների պարահանդեսը: Հերոսի շուրջ իսկական բաքոսական է՝ վհուկներ, չարքեր, անառակություն և խառնակություն: Դա սատանայի պարահանդեսն է: Ֆաուստը ընտրում է երիտասարդ գեղեցկուհու, որի հետ պարի է բռնվում: Նա թողնում է նրան միայն այն ժամանակ, երբ սրա բերանից դուրս է թռչում վարդագույն մուկը: Ստվերներից մեկի մեջ նա ճանաչում է Մարգարետեին: Նա տեսնում է, որ իր սիրելին փակված է բանտում, իսկ պարանոցին կեղտոտ դաջվածքի սպին է: Պահանջում է Մեֆիստոֆելից, որ սա ազատի աղջկան: Մեֆիստոֆելն առարկում է. մի՞թե ինքը չէ գայթակղել աղջկան և հասցրել այս վիճակին: Այդուհանդերձ ձի նստած երկուսն էլ շտապում են ետ: Նրանց հետևում են վհուկները:

Երբ Ֆաուստը հասնում է Մարգարետին, սա այլևս խելակորույս է: Իր խցում մանկական երգեր է երգում: Դժվարությամբ է ճանաչում Ֆաուստին: Բոլոր շտապեցումներին և փախչելու հորդորներին պատասխանում է տրտունջով. Ֆաուստը ետ է վարժվել նրանից, էլ չի համբուրում առաջվա պես: Ասում է, որ չի կարող ապրել անմաքուր խղճով և հրաժարվում է լքել բանտը: Ֆաուստը մտադիր է մնալ նրա հետ, սակայն աղջիկը վռնդում է նրան: Մեֆիստոֆելը շտապեցնում է Ֆաուստին: Լքում են բանտախուցը՝ թողնելով Մարգարետեին միայնակ: Հեռանալուց առաջ Մեֆիստոֆելն ասում է, որ իբրև մեղսագործ Մարգարետեն դատապարտված է տառապանքի: Վերևից հնչող ձայնը ուղղում է նրան. «Փրկված է»: Նախընտրելով մահը՝ Մարգարետեն հրաժարվում է սատանայի օգնությունից և փրկում է իր հոգին:

Երկրորդ մասում Ֆաուստը նստած է կանաչ մարգագետնում: Անտառի ոգիները մոռանալ են տալիս խղճի խայթը: Դիմում է արեգակին: Նա հասկանում է, որ մարդու նպատակների և հնարավորությունների անհամաչափությունը կարող է կործանել, ինչպես արեգակը, եթե նայում ես ուղիղ վրան:

Այս անգամ Մեֆիստոֆելը բերում է նրան կայսերական պալատ: Երկրում աղքատություն է: Ոչ ոք չգիտի, ինչպես շտկել վիճակը, բացի Մեֆիստոֆելից, որը ներկայանում է ծաղրածուի կերպարով: Նա առաջարկում է դրամական միջոցների լրացման ծրագիր, որը շուտով իրագործում է: Շրջանառության մեջ է դնում թանկարժեք թղթեր, որոնց երաշխիքը երկրի ընդերքում թաղված հանքանյութն է: Սատանան հավատացնում է, որ երկրի ընդերքում շատ է ոսկին, որը ուշ թե շուտ կհայտնաբերվի և կծածկի արժեթղթերի գինը: Հիմարացած բնակչությունը իսկույն սկսում է գնել արժեթղթերը:

Մեֆիստոֆելը Ֆաուստին է հանձնում կախարդական բանալին, որը թույլ է տալիս թափանցել հեթանոս աստվածների և հերոսների աշխարհը: Ֆաուստը խաբված երկրի թագավորի պալատում տրվող պարահանդեսին է բերում Պարիսին և Հեղինեին, որպես արական և իգական սեռերի գեղեցկության օրինակների: Ինքը Ֆաուստը ընկնում է Հեղինեի գեղեցկության իշխանության տակ: Երբ Հեղինեն անհետանում է, նրա խնդիրն է դառնում գեղեցկուհուն անհապաղ գտնելը: Դրա համար Մեֆիստոֆելը նախ տանում է նրան իր վաղեմի արհեստանոցը: Այստեղ է Վագները, որը ապակե անոթի մեջ արհեստական մարդ է ստեղծել: Ֆաուստի աչքերի առաջ անոթի մեջ ծնվում է Հոմունկուլուսը, որը տառապում է իր բնության երկվությունից: Երբ վերջապես Ֆաուստը կգտնի Հեղինեին, կամուսնանա նրա հետ և նրանք զավակ կունենան, որը կունենա հանճարի նշաններ (Գյոթեն օժտել է նրան Բայրոնի գծերով), սիրո այդ պտղի և արհեստական Հոմունկուլուսի միջև տարբերությունն առավել ակնառու կդառնա: Սակայն Ֆաուստի և Հեղինեի որդի Էվֆորիոնը կարճակյաց է: Նա համակված է պայքարի տենչով: Նա երկինք է խոյանում՝ իր ետևից թողնելով սոսկ լուսավոր հետք: Հեղինեն նույնպես լքում է Ֆաուստին. պարզապես չքանում է, իսկ հերոսի ձեռքին մնում է նրա զգեստը: Մեֆիստոֆելը արագընթաց կոշիկներ հագնելով՝ վերադարձնում է հերոսին հեթանոսական անտիկականությունից հարազատ միջնադար: Դեռ երկնքից Ֆաուստը ծովերի մեջ նկատել էր ցամաքի մի փոքրիկ հողակտոր: Ավելի բերրի հող դժվար է գտնել: Ֆաուստը ցանկանում է մեծացնել և ճոխացնել այդ հողակտորը: Մեֆիստոֆելը, սակայն հիշեցնում է, որ նրանք դեռ պիտի օգնեն արժեթղթերի երկրի կայսերը, որը հիմա, երբ խաբեությունը բացահայտվել է, գահը կորցնելու վտանգի առաջ է: Ֆաուստը և Մեֆիստոֆելը կազմակերպում են ռազմական օպերացիա, որի արդյունքում փայլուն հաղթանակի են հասնում կայսեր թշնամիների հանդեպ:

Ֆաուստի մյուս ծրագիրը ծովային հողակտորի մոտ ամբարտակ կառուցելն է: Հանդիպում են այնտեղ ծեր չքավորներ Փիլեմոնին և Բավկիսին: Համառ ծերուկները հրաժարվում են տեղափոխվել նոր բնակավայրը, որ առաջարկում է Ֆաուստը: Մեֆիստոֆելին խնդրում է օգնել իրեն, իսկ սա իր հավատարիմ չարքերի հետ միասին սպանում է ծերուկներին այցելած ճամփորդին: Վախից Փիլեմոնը և Բավկիսը մահանում են: Ցնցված Ֆաուստը անիծում է Մեֆիստոֆելին:

Ֆաուստը հոգնած է: Նա կրկին ծեր է և զգում է, որ կյանքը մոտենում է ավարտին: Երազանքը ամբարտակը կառուցելն է: Գալիս է նոր փորձությունը: Նա կուրանում է: Սակայն նա կարող է լսել բահերի հարվածները, շարժումները և ձայները: Ստիպում է ժողովրդին աշխատել: Չգիտի, որ Մեֆիստոֆելը խաղացել է նրա հետ հերթական խորամանկ խաղը: Ֆաուստի հրամանով աշխատողները ոչ թե մարդիկ են, այլ լեմուրները՝ չար ոգիները: Մեֆիստոֆելի ցուցումով նրանք փոս են փորում Ֆաուստի համար: Այդ ընթացքում Ֆաուստը երկար մենախոսության տեսքով արտասանում է կյանքի փորձով ձեռք բերած իր հավատամքը: Ոչ իշխանությունը, ոչ փառքը, ոչ էլ ամենագեղեցիկ կնոջ նեկայությունը չեն տալիս գոյության լիակատար տիրապետում: Լոկ ընդհանուր գործը, որ անհրաժեշտ է բոլորին, կարող է տալ այդպիսի բավարարում: Այսպիսով կառուցվում է իմաստային կամուրջը, որը միավորում է ողբերգության սկզբում արտասանված. «Ի սկզբանե գործն է» ասույթը և փորձության ու գայթակղության երկար ճանապարհը անցած իմաստունի տեսիլքը: Ֆաուստը խոստովանում է, որ ապրում է իր կյանքի բարձրագույն պահը ազատ երկրի վրա, որտեղ մարդիկ ազատ են: Նրա կյանքն ավարտվում է, և նա վայր է ընկնում: Մեֆիստոֆելը չի կարողանում տիրել նրա հոգուն, քանի որ երկնքից իջած հրեշտակները տանում են Ֆաուստի հոգին: Մեֆիստոֆելը ցասման մեջ անիծում է ինքն իրեն:

Ֆաուստի հոգին փրկված է, ուրեմն նաև նրա կյանքն արդարացված է: Գոյության սահմաններից այն կողմ նրա հոգին հանդիպում է Հեղինեի հոգու հետ, որը դառնում է նրա ուղևարը հանդերձյալ աշխարհում:

Գյոթեն ավարտել է Ֆաուստը մահանալուց քիչ առաջ: Իր իսկ խոսքերով «գոյանալով ինչպես ամպը», Ֆաուստի մտահղացումը ուղեկցել է նրան ողջ կյանքում:

Տես նաև Երիտասարդ Վերթերի տառապանքները, Վիլհելմ Մայստերի ուսումնառության տարիները և Արևմտաարևելյան դիվան